Merhabalar,
Biliyor musunuz, uzun zamandır en mutlu olduğum anlar, üzerinde emek verdiğim, her satırını ince ince dokuduğum yazılarımı bitirdiğim zamanlar oldu. Öyle bir his ki, sanki zihnimde dağınık duran düşünceler birer birer yerine oturuyor, kelimeler kağıda dökülürken her şey biraz daha anlam kazanıyor. Bugün yine o günlerden biri… Uzun zamandır üzerine düşündüğüm, araştırdığım, taslağını kafamda defalarca şekillendirdiğim bir yazıyı bitirmenin heyecanı var içimde.
Daha önce burada birlikte milliyetçilik, solculuk, komünizm üzerine konuştuk. Hepsi üzerine ayrı ayrı düşündüğüm, çoğuna katılmadığım, hatta bazen keskin bir dille eleştirdiğim ideolojilerdi. O yazılarda belki öfkemin ince bir sızı gibi satırlara sindiğini hissetmişsinizdir. Çünkü o fikirler, bireyi kolektifin arkasına atan, özgürlüğü bir kalıba sokmaya çalışan düşüncelerdi. Benim için özgürlük, bir ideolojinin lütfu değil; insanın doğuştan gelen hakkıdır.
Ama bugün farklı bir şey yapacağız. Bu kez, çoğu görüşüne katıldığım, savunduğu ilkeleri benimsediğim bir ideolojiyi ele alacağız: Liberalizm.
Liberalizm, belki de en çok inandığım siyasi ve ekonomik felsefelerden biri. Devletin, bireyin özgürlüğünü sınırlamadan yalnızca güvenliği sağladığı, insanların kendi kararlarını alabildiği, piyasanın kendi dengesiyle işlediği bir sistem… Gece Bekçisi Devlet metaforu aklıma gelir hep. Devlet, sadece sokak lambalarını yakar, suçluları kovalar ama işine karışmaz; ne yiyeceğine, ne giyeceğine, neye inanacağına ,nasıl yaşayacağına müdahale etmez.
Bu yazıda seni hayali bir şehre götüreceğim. Devletin yalnızca bir gölge gibi durduğu, bireylerin özgürce iş kurduğu, fikirlerini serbestçe dile getirdiği, piyasanın kendi akışını bulduğu bir şehir… Sabahın ilk ışıklarıyla esnaf kepenklerini açacak, dükkan sahipleri çaylarını demleyecek ve devlet, sadece uzaktan izliyor olacak.
Sonra birlikte liberalizmin tarihsel köklerine ineceğiz. John Locke’un özgürlük manifestosundan Adam Smith’in Görünmez El teorisine kadar, bu felsefenin taşlarını teker teker dizeceğiz. Piyasanın o büyüleyici işleyişini, bireyin önündeki engellerin nasıl kaldırıldığını ve devletin minimalist bir hakem olarak nasıl var olması gerektiğini konuşacağız.
Ve tabii ki eleştirilere de kulak vereceğiz. Liberalizmin eksik kaldığı, piyasanın insafsız kaldığı anları, devletin müdahale etmemesinin yarattığı eşitsizlikleri, sağlık ve eğitimdeki uçurumları sorgulayacağız. “Gerçekten herkes eşit başlıyor mu bu yarışa?” diye soracağız.
Son olarak modern dünyaya bakacağız. Pandemiyle geri dönen devlet müdahalesini, dijital çağın getirdiği dev tekelleri ve liberalizmin 21. yüzyıldaki sancılı yürüyüşünü tartışacağız. Kripto paralarla açılan yeni özgürlük kapıları, büyük şirketlerin piyasa üzerindeki tahakkümü… Hepsini masaya yatıracağız.
Şimdi, kahveni al, arkanı yasla. Sana serbest piyasanın dar sokaklarını, özgürlüğün geniş caddelerini ve devletin sadece bir gece bekçisi olduğu o dünyayı anlatacağım.
Hazırsan, başlayalım.
Gözlerini Açtığın Şehir: Laissez-Faire
Gözlerini açtığında, sabahın ilk ışıkları şehrin üzerine ince bir sis tabakası gibi yayılıyor. Sokaktan hafif bir uğultu geliyor; kendi hayatını kurmuş insanların sesi bu. Gün henüz yeni başlıyor ama hayat çoktan akmış, kendi yolunu bulmuş.
Yatağından kalkıp pencereden dışarı bakıyorsun. Sokakta kurulan küçük tezgâhlar, dükkanlar, kahve satan genç bir kadın… Hepsi kendi işinin patronu, kendi yolunun yolcusu. Kimseye bağlı değiller, kimsenin boyunduruğunda çalışmıyorlar. Yolda yürürken karşılaştığın yaşlı adam, eski bir terzi, dükkânını kendi emeğiyle ayakta tutmuş. Anlattığına göre, dükkanını açarken kimseden izin almamış; tek yapması gereken, müşterileri memnun etmekmiş.
Kahve almak için sıraya girdiğinde, sıranın hızlıca ilerlediğini fark ediyorsun. Kimse birbiriyle tartışmıyor, herkes kendi işinde. Sıradaki genç adam, kendi işine yeni atılmış, küçük bir yazılım şirketi kurmuş. Devletten destek almamış, yatırımcısını kendi bulmuş, ürününü kendisi geliştirmiş. “Burada herkesin kendi hikâyesi var,” diyor, “kimse bir başkasının sırtından geçinmiyor.”
Biraz ileride genç bir kadın, elindeki kitapları satıyor. “Kimseye minnet etmeden para kazanmak, kendi ayaklarının üstünde durmak müthiş bir duygu,” diyor. “Devlet işime karışmıyor, ne satacağıma ne fiyat koyacağıma karışan yok. İşini iyi yapan kazanıyor.”
Bu şehirde devlet sadece güvenliği sağlıyor, düzeni koruyor. Yol boyunca görebileceğin tek devlet görevlisi, sokakta devriye gezen bir polis memuru. Onun da tek görevi, insanların güven içinde yaşamasını sağlamak. Yasalar basit: Kimse kimsenin özgürlüğüne müdahale etmezse sorun yok.
Bu şehirde kimse özgürlük için kavga etmiyor çünkü özgürlük, zaten herkesin doğuştan sahip olduğu bir hak olarak kabul edilmiş. Yasalar, bireylerin haklarını korumak üzere var; kimsenin özgürlüğü, devletin keyfi kararlarına kurban gitmiyor.
Burası, hayalini kurduğun liberal dünya mı? Özgürlüğün gerçekten böyle bir tadı mı var?
Özgürlüğün Rüzgarı: Liberalizmin Doğuşu
Her şey, Orta Çağ’ın karanlık koridorlarında gezinen düşüncelerle başladı. Kilisenin baskıcı otoritesi, kralların mutlak gücü ve bireyin neredeyse bir hiç sayıldığı zamanlar… İnsan, sadece Tanrı’nın hükmünde bir figürandı. Ne doğduğu toprakları terk edebilir, ne de düşüncelerini özgürce dile getirebilirdi. Her şey, Tanrı’nın ve onun yeryüzündeki temsilcisi olan kralın emri altındaydı.
İşte tam o zamanlarda, Avrupa’nın köhne sokaklarında bir kıvılcım çakmaya başladı. İnsanlar sormaya cesaret etti: “Peki ya bireyin hakkı? Peki ya özgürlük?” İşte liberalizmin tohumları, bu soruların gölgesinde atıldı.
Aydınlanma Çağı: Zincirlerin Kırıldığı Günler
18. yüzyılın başları… Fransa, İngiltere ve Amerika’da yepyeni bir rüzgar esmeye başladı. John Locke, insanın doğuştan gelen haklarının olduğunu savunarak ilk büyük manifestoyu kaleme aldı: “Herkes yaşam, özgürlük ve mülkiyet hakkına sahiptir.” Bu sözler, sadece bir felsefi önerme değil, aynı zamanda bir devrim çağrısıydı.
Locke, devletin var olma sebebinin bireyin haklarını korumak olduğunu öne sürüyordu. Devlet, bir baba figürü değil, bir hakem olmalıydı. İnsanlar kendi kararlarını alabilmeli, kendi hayatlarını inşa edebilmeliydi. Locke’un bu düşünceleri, liberalizmin manifestosu olarak tarihe geçti.
Ardından sahneye Adam Smith çıktı. İskoçya’nın soğuk rüzgarlarının estiği Edinburgh sokaklarında, “Ulusların Zenginliği” adlı kitabını kaleme aldı. Smith’e göre, insan doğası gereği çıkarlarını gözetir ve bu çıkarlar, piyasa ekonomisini harekete geçirir. Görünmez El teorisi, piyasanın kendi kendini düzenlediğini ve devlet müdahalesinin gereksiz olduğunu savunuyordu. Ekonomik özgürlüğün, bireysel özgürlüğün temel taşı olduğu düşüncesi, liberalizmin ekonomik ayağını güçlendirdi.
Montesquieu: Kuvvetler Ayrılığı
Aydınlanma’nın bir diğer yıldızı Montesquieu, devleti dizginlemenin yolunu aradı. “Kanunların Ruhu” adlı eserinde, devletin gücünün tek bir elde toplanmaması gerektiğini savundu. Yasama, yürütme ve yargı güçleri birbirinden bağımsız olmalıydı. Böylece, devletin bireyin hayatına müdahale etmesi zorlaşacaktı. Montesquieu, özgürlüğün en büyük düşmanının merkezi güç olduğunu çok iyi biliyordu.
Bu üç büyük düşünürün attığı tohumlar, liberalizmin kök salmasını sağladı. Artık özgürlük, sadece bir felsefi kavram değil; aynı zamanda siyasi bir talep, ekonomik bir sistem ve toplumsal bir düzen arayışıydı.
Bireycilik: Devlet mi? Birey mi?
Şehirde yürüyorsun… İnsanlar dükkânlarını açıyor, birileri sabahın ilk ışıklarıyla gazetelerini çıkarıyor, kimileri sokak köşesinde müzik yapıyor. Hepsinin ortak bir tarafı var: kendi ayakları üzerinde duruyorlar. Ne bir devlet dairesine sırtlarını yaslamışlar ne de başkalarının sırtından geçiniyorlar. Ellerinde sahip oldukları tek şey var: kendi özgür iradeleri ve çalışkanlıkları.
Birey… Liberalizmin merkezinde duran, her şeyin etrafında döndüğü o kutsal varlık. Devlet mi? O sadece bir hakem, bir düzen sağlayıcı. Sahada top koşturan, mücadele eden, terleyen hep bireyler. İşte bu yüzden, liberalizmin doğasında devlete dair bir şüphe hep var olmuştur. Devlet ne kadar büyürse, bireyin özgürlüğü o kadar kısıtlanır.
Özgürlük ve Mülkiyet: Locke’un Mirası
John Locke’a göre, bireylerin devredilemez hakları vardır: yaşam, özgürlük ve mülkiyet. Bu haklar, devletin himayesinde değil; doğuştan gelir, bir kralın veya hükümetin lütfu değildir. Mülkiyet hakkı ise, bireyin emeğiyle doğar. Bir çiftçi toprağı eker, biçer ve oradan elde ettiği mahsul onun emeğinin bir karşılığıdır. Bu mülkiyet, devletin değil, bireyin hakkıdır. Yani devlete vergi vermek zorunda değildir. Pardon HARAÇ.
Locke’un felsefesinde devletin rolü oldukça minimaldir. Devletin işi; adaleti sağlamak, mülkiyeti korumak ve insanların birbirlerinin haklarına müdahale etmesini engellemektir. Daha fazlası değil. Bu yüzden liberalizmde devletin sınırları, bireyin haklarını ihlal etmeyecek şekilde çizilir.
Birey ve Toplum İlişkisi: Atomize mi, Organik mi?
Burada belki de en sık sorulan sorulardan biri şudur: “Liberalizm bireyi bu kadar kutsallaştırırken, toplumu göz ardı etmiyor mu?” Cevap net: Hayır. Liberalizm, bireyler arası doğal bir toplumsallık olduğuna inanır; ancak bu, zoraki bir kolektif yaşam değildir. Bireyler, kendi özgür iradeleriyle bir araya gelirler. İhtiyaçları olduğunda bir araya gelir, gereksiz gördüklerinde dağılırlar.
Toplum, devletin bir dayatması değil; bireylerin kendi özgür iradeleriyle kurduğu doğal bir düzendir. Bu yüzden, liberalizmde devletin topluma yön verme yetkisi son derece sınırlıdır. Eğitimden ekonomiye, sağlıktan sanata kadar her şey bireylerin tercihlerine bırakılır. Devletin eli, sadece düzenin bozulduğu yerde görünür.
Devletin Sınırları: Gece Bekçisi mi, Büyük Birader mi?
Liberalizmin meşhur bir metaforu vardır: Gece Bekçisi Devlet. Bu kavram, devletin sadece güvenliği sağladığı, mülkiyeti koruduğu ve adaleti tesis ettiği bir yapı öngörür. Devletin görevi, tıpkı bir gece bekçisi gibi güvenliği sağlamakla sınırlıdır. Ne ekmeğin fiyatına karışır, ne de hangi işin daha değerli olduğuna…
Burada devletin otoritesi sorgulanır. Vergi mi? Liberalizmde, devletin elini bireyin cebine bu kadar kolay uzatması hoş karşılanmaz. Sosyal yardımlar mı? Eğer birey kendi emeğiyle kazanabiliyorsa, devletin ona neyi, ne kadar vereceğini belirlemesi liberal özgürlüğe aykırıdır.
Büyük Birader’e, yani totaliter bir devlete dönüşen her yapı, liberalizmin doğasına aykırıdır. Çünkü devlet büyüdükçe, bireyin nefes alacağı alan daralır. Her yeni yasa, her yeni düzenleme, bireyin bir adım daha geri çekilmesine neden olur.
Milliyetçilik Karşısında Bireycilik: Kimin İçin Özgürlük?
Liberalizm, milliyetçilikten köklü bir şekilde ayrılır. Milliyetçilik, bireyin kimliğini ulus devletin çatısı altında tanımlar; liberalizm ise bireyi, millî sınırların ötesinde özgür bir varlık olarak kabul eder. Bir liberal için; bir insanın hakları, doğduğu toprakla sınırlı değildir. Milliyetçilik, bireyi ulusun bir parçası olarak görürken; liberalizm, ulusu bireylerin bir araya gelmesiyle oluşan bir yapı olarak kabul eder.
Bu yüzden, bir liberale “Vatan mı, birey mi?” diye sorduğunda, cevabı nettir: “Birey varsa, vatan vardır.” Çünkü bireylerin özgürlüğü olmadan, bir ulus sadece zincirlenmiş kitlelerin topluluğudur. Yani bir düşün bakayım.Sen yoksan devletin var olmasının ne önemi ne geçerliğiği var senin için.
Ekonomik Liberalizm: Görünmez Elin Dansı
Gözlerini yeniden o şehirde aç. Sabahın ilk ışıkları, dükkanların camlarına vuruyor. Kahve kokusu sokak aralarına sinmiş, pastanelerden taze ekmek kokusu yükseliyor. İleriye doğru yürüdüğünde büyük bir meydan var; ortasında küçük tezgâhlar, yerel üreticiler ve genç girişimciler… Kimse fiyat sormuyor, pazarlık yapmıyor. Çünkü burada piyasa kuralları işlemiş, denge kendiliğinden bulunmuş. İşte bu, Görünmez El dediğimiz şey.
—
Görünmez El: Ekonomik Dengenin Doğal Mimarisi
Adam Smith, İskoçya’nın soğuk rüzgarları arasında kaleme aldığı “Ulusların Zenginliği” eserinde, ekonomik sistemin aslında bir orkestraya benzediğini anlatır. Ancak bu orkestra, bir şefin sopasıyla değil, müzisyenlerin doğal uyumuyla çalar. Her bir birey, kendi çıkarını maksimize etmeye çalışırken, topluma istemeden de olsa katkıda bulunur.
Düşünsene, bir çiftçi tarlasını ekip biçiyor, ürünü satıyor. Bu sırada bir fırıncı, çiftçiden aldığı buğdayı ekmeğe dönüştürüyor ve insanlar sabah kahvaltısını yapabiliyor. Bu döngüde ne merkezi bir planlayıcı var ne de devletin müdahalesi… Herkes kendi işini yapıyor ve bu zincir, kimsenin fark etmediği bir dengeyi sağlıyor.
Smith’in meşhur “Görünmez El” metaforu tam da burada devreye giriyor: Devlet müdahalesi olmadan, piyasa kendi kendine denge bulur. Bu, bir liberal için ekonomik özgürlüğün kutsal kitabıdır. Devletin ekonomiye müdahalesi ne kadar azalırsa, bireyler o kadar rahat nefes alır.
—
Laissez-Faire: Bırak Yapsınlar, Bırak Geçsinler
Liberal ekonominin en temel kavramlarından biri: Laissez-Faire. Fransızca kökenli bu ifade, “Bırak yapsınlar, bırak geçsinler” anlamına gelir. Temel felsefesi, devletin ekonomiye karışmaması gerektiğidir. Vergiler minimum düzeyde olmalı, bürokratik engeller kaldırılmalı, ticaret özgür olmalıdır.
Hong Kong, Singapur ve İsviçre gibi ülkeler, bu ekonomik modelin başarılı örneklerindendir. Devlet, ticareti kısıtlamaz, girişimcilerin önünü açar ve sermaye özgürce dolaşır. Sonuç mu? Yüksek yaşam standartları, düşük işsizlik oranları ve refah seviyesinin artışı…
Hong Kong’da bir kafe açmak istediğinde tek yapman gereken; yer bulmak, sermaye ayarlamak ve işe koyulmak. Devlet sana neyi nasıl yapacağını söylemez. Eğer başarılıysan, büyürsün. Başarısızsan, yeni bir yol bulursun. Bu özgürlük, bireye hata yapma lüksü de tanır. Çünkü devlet elini cebine atmaz, seni koruma bahanesiyle zincirlemez.
—
Devlet Müdahalesinin Maliyeti: Hayali Bir Senaryo
Bir sabah kalktığında, belediye başkanının yeni bir karar aldığını duysan: “Şehirde ekmek fiyatları sabitlendi. Kimse ekmeği 5 liradan fazla satamaz.” İlk başta kulağa hoş gelir, değil mi? İnsanlar ekmeği daha ucuza alacak, fakir fukara da rahat edecek… Ancak ertesi gün fırınlar kapanmaya başlar. Çünkü un, maya, elektrik, işçilik maliyetleri 5 lirayı karşılamaz. Kimse zararına iş yapmaz.
Piyasaya yapılan her müdahale, doğrudan ya da dolaylı olarak dengenin bozulmasına yol açar. O yüzden liberalizmin mottosu nettir: “Devletin eli ne kadar kısa olursa, bireyin eli o kadar güçlüdür.”
—
Rekabetin Adaleti: En İyi Olan Kazansın
Liberalizmde piyasa, bir savaş alanı değildir; bir yarış pistidir. Herkes kendi yetenekleriyle, bilgisiyle, emeğiyle bu yarışa katılır. En iyi ürünü sunan, en iyi hizmeti sağlayan kazanır. Bu yüzden başarısız olan elenir, başarılı olan büyür.
Bu sistem acımasız mı? Belki evet. Ama bir o kadar da adil… Çünkü herkes aynı kurallara tabidir. Devlet kimseye torpil yapmaz, kimseye imtiyaz tanımaz.
Ekonomik liberalizm, bireyin kendi çabasıyla bir yerlere gelmesini destekler. Devletin lütfu değil, bireyin emeği söz konusudur. Fabrikalarını büyüten iş insanları, yazılımlarıyla dünya pazarına açılan genç girişimciler… Hepsi bu özgürlüğün birer meyvesidir.
Siyasal Liberalizm: Sandığın Gücü
Saatler akşamı bulmuş, şehrin ışıkları birer birer yanmaya başlamış. Caddelerde yürüyen insanlar, işlerini tamamlamış, dükkanlarını kapatmış; kimi evine dönüyor, kimi arkadaşlarıyla buluşmaya gidiyor. Yolda bir seçim afişi dikkatini çekiyor: “Özgürlük İçin Oy Ver!” Altta küçük harflerle eklenmiş bir slogan daha var: “Bireyler Özgür Olduğunda Toplum Güçlenir.”
Liberalizmin siyasi sahnesine hoş geldin. Burada sandık, sadece bir oy verme aracı değil; bireyin devlete “Ben buradayım” deme biçimidir. Devletin varoluş sebebi, bireylerin haklarını korumak ve özgürlüklerini garanti altına almaktır. Aksi takdirde, o devlet liberalizmden sapmış demektir.
—
Temsili Demokrasi: Bireyin Sesi Sandıkta Yankılanır
Liberalizm, demokrasiyi bireyin sesini en iyi yansıtan araç olarak görür. Ancak burada kastedilen, klasik demokrasiden biraz farklıdır. Temsili demokrasi, bireylerin doğrudan her karara katılmadığı, fakat kendilerini temsil edecek kişileri seçtiği bir düzendir.
Neden mi böyle? Çünkü liberal düşünce, bireyin zamanının kıymetli olduğunu savunur. Her yasa tasarısını tek tek oylamak yerine, bireyler kendi düşüncelerine en yakın temsilcileri seçerler. Bu temsilciler, seçmenin haklarını korur, özgürlüklerini savunur ve devletin birey üzerindeki etkisini minimumda tutar.
Ancak burada bir fark var: Liberal demokrasilerde devlet kutsal bir yapı değildir. Halk, her zaman devletin üzerinde bir denetleyici güce sahiptir. Seçimler bunun bir göstergesidir. Temsilciler, halk adına hareket ederler ve hesap verirler. Eğer halk memnun değilse, seçim zamanı gelir ve yeni temsilciler seçilir.
—
Hukukun Üstünlüğü: Keyfi Yönetimden Kurtuluş
Liberalizmin bel kemiği olan bir diğer kavram: Hukukun Üstünlüğü. Birey, devlet karşısında hukuken korunur. Devletin keyfi kararlar almasını, bireylerin haklarını gasp etmesini engelleyen şey, hukuk sisteminin bağımsızlığıdır.
Montesquieu’nun ortaya koyduğu Kuvvetler Ayrılığı burada devreye girer. Yasama, yürütme ve yargı birbirinden bağımsızdır ve birbirini denetler. Yasama, kanunları yapar; yürütme, bu kanunları uygular; yargı ise bu uygulamaların adil olup olmadığını denetler.
Bu üç kuvvetin tek elde toplandığı bir yapı, liberalizmde asla kabul edilemez. Çünkü o zaman devlet, bireyin haklarını hiçe sayabilir. “Yasalar, bireyi değil devleti koruyorsa; orada özgürlük yoktur.”
—
Sivil Toplum: Devletin Alternatif Gücü
Liberalizmin en önemli dayanaklarından biri de sivil toplumdur. Devletin yetkilerini sınırlandıran, bireylerin haklarını savunan, özgürlüğün sesi olan sivil toplum kuruluşları, liberal demokrasilerin en güçlü destekçileridir.
Bir çevre kirliliği mi var? Hemen çevre dernekleri devreye girer. İfade özgürlüğü mü kısıtlanıyor? Bağımsız medya kuruluşları ve insan hakları örgütleri ses çıkarır. Sivil toplum, devletin müdahale edemediği ya da müdahale etmemesi gereken alanlarda bireyin sesi olur.
Liberalizmde devletin büyümesinden korkulur. Çünkü devlet büyüdükçe, sivil alan daralır. Medya devletin kontrolüne girerse, ifade özgürlüğü zedelenir. STK’lar baskı altına alınırsa, bireyin sesi kısılır. Bu yüzden liberal düşünce, sivil toplumun güçlü ve bağımsız olmasını savunur.
—
Gece Bekçisi Devlet: Devletin Rolü Ne Olmalı?
Bir liberal için devlet, Gece Bekçisi gibi olmalıdır: Sadece güvenliği sağlar, mülkiyeti korur ve bireylerin haklarına saldırı olduğunda devreye girer. Bunun dışında, ekonomiye karışmaz, özel yaşama müdahale etmez, bireyin hangi düşünceye sahip olacağına karar vermez.
Gece Bekçisi Devlet, bireylerin özgürce iş yapabilmesini sağlar. Kendi başına karar alır, risk alır, hata yapar ve öğrenir. Devletin işlevi, bireyin önüne engel koymak değil, var olan engelleri kaldırmaktır.
—
Hesap Verebilirlik: Devlet Bize Ait mi, Biz mi Devlete?
Liberal düşüncede devlet, halkın hizmetkârıdır, efendisi değil. Bu yüzden hesap verebilir olmalıdır. Devletin her hareketi, bireyin özgürlüğüne etkisi sorgulanır. Yasa dışı dinleme mi yapıldı? Hesap verilir. Vergiler usulsüz mü kullanıldı? Hesap verilir.
Her birey, devletin her hareketini sorgulama hakkına sahiptir. Çünkü devlet, bireyler sayesinde var olur. Liberal düşünce, devletin halka hesap verdiği, halkın devlet üzerinde söz sahibi olduğu bir sistem önerir. Bu yüzden, sandık sadece bir oy pusulası değildir; bireyin, devlet üzerinde kurduğu denetim mekanizmasının en güçlü aracıdır.
Liberal Eleştiriler: Nerede Durur?
Şehrin ışıkları birer birer sönüyor, caddeler sessizliğe bürünüyor. Gecenin o derin sessizliğinde bir şeyler karanlıkta büyüyor: Sorgulamalar, eleştiriler, vicdanın ince ince kanayan yaraları… Liberalizmin özgürlük vaatleri, sokak lambalarının titrek ışıkları altında sorgulanmaya başlıyor.
—
Serbest Piyasanın İnsafsızlığı: Herkes Eşit Mi Başlar?
İşte liberalizmin en çok eleştirildiği nokta: Eşitlik. Serbest piyasa, görünürde herkese eşit fırsatlar sunduğunu iddia eder. Ancak o yarış pisti, başlangıç çizgisine kadar herkesin eşit şekilde gelmesini sağlıyor mu?
Düşünsene, bir yanda özel okullarda eğitim almış, ailesinden sermaye devralmış biri; diğer yanda kırsal bir köyde, sınırlı imkânlarla büyüyen bir çocuk… Bu iki insan, gerçekten aynı yarışa mı başlıyor? Liberalizmin en çok eleştirildiği yer tam olarak burasıdır. Fırsat eşitliği ile sonuç eşitliği arasındaki uçurum…
Liberalizmin kurucuları, bireyin kendi yetenekleriyle yükselebileceğini savunur. Piyasa, en yetenekli olanı yukarı taşır, en çalışkanı ödüllendirir. Ancak bu argüman, başlangıç noktasının aynı olduğu varsayımına dayanır. Ve işte gerçek dünya, bu varsayımı acımasızca çürütür.
Bir fabrikada sabahın köründe mesaiye başlayan bir işçi ile CEO koltuğunda oturan bir yöneticinin çabası gerçekten aynı mıdır? Bu noktada sosyal liberalizm denilen, daha yumuşak bir yaklaşım ortaya çıkar. Devlet, piyasanın eksiklerini tamamlamalı mı? Eğitim, sağlık ve sosyal hizmetler gibi alanlarda müdahale etmeli mi? Bir liberalin aklını kurcalayan en büyük soru belki de budur.
—
Devlet Müdahalesinin Eksikliği: Her Şeyi Piyasa mı Çözer?
Liberalizmin ekonomik ayağı, devletin piyasaya müdahalesini mümkün olduğunca sınırlamayı savunur. Ancak bu müdahalesizlik, bazı durumlarda büyük krizleri beraberinde getirir. En büyük örneklerden biri, 1929 Büyük Buhranı… Wall Street’in çöktüğü, milyonlarca insanın işsiz kaldığı o dönemde, serbest piyasanın kendiliğinden dengeye gelmesi beklenmişti. Ancak gerçekler, teoriden çok daha sertti.
Ardından gelen Keynesyen ekonomi politikaları, liberalizmin saflarını biraz daha yumuşattı. Devlet, ekonomiye müdahale etmeye başladı; işsizlik yardımları, sosyal güvenlik sistemleri kuruldu. Liberalizmin radikal kanadı bunu bir sapma olarak görse de, Sosyal Liberalizm adı altında yeni bir ekol doğdu.
Bir liberalin sorması gereken soru şudur: “Devlet ekonomiye müdahale etmezse, büyük krizlerde kim bireyi koruyacak?” Eğer piyasa her şeyi kendi başına çözebiliyor olsaydı, neden 1929’da ya da 2008’de milyonlarca insan işsiz ve evsiz kaldı?
—
Eşitsizlik ve Yoksulluk: Görmezden Gelinen Gerçekler
Liberalizmin savunduğu serbest piyasa ekonomisi, en iyi olanı ödüllendirir, en kötü olanı ise dışarıda bırakır. Bu, doğal seçilim gibi işler; ancak sosyal dokunun yıpranmasına neden olabilir. Jeff Bezos gibi servetini katlayan milyarderler yaratılırken, milyonlarca insan asgari ücretle geçinmeye çalışır.
Liberalizmde, devletin serveti yeniden dağıtması fikri, özgürlüğün ihlali olarak kabul edilir. Bir liberalin gözünde, birey ne kazanıyorsa onun hakkıdır; ne eksik ne fazla. Ancak bu düşünce, sosyal adalet arayışında olanların eleştirilerine maruz kalır. “Birileri zenginleşirken, diğerleri neden aç kalıyor?” sorusu, liberalizmin en çok sorgulandığı sorulardan biridir.
—
Sağlık ve Eğitim: Serbest Piyasanın Elinde mi Olmalı?
Bir liberale, “Sağlık hizmetleri devletin mi elinde olmalı, yoksa piyasanın mı?” diye sorduğunda, genelde alacağın cevap nettir: “Piyasa çözsün.” Ancak gerçek dünyada bu her zaman ideal işlemez. Amerika Birleşik Devletleri, liberalizmin en sert uygulandığı yerlerden biridir. Sağlık hizmetleri tamamen özel sektöre bırakılmıştır. Sonuç mu? Milyonlarca insan sağlık sigortasına erişemiyor, basit bir ameliyat bile devasa borçlar yaratabiliyor.
Piyasanın eline bırakılan eğitim sistemleri, zengin ve fakir arasındaki uçurumu derinleştirir. Parası olan daha iyi okullarda eğitim alırken, yoksul kesim daha düşük kalitede eğitime mahkum olur. Liberalizmin eleştirmenleri, devletin bu alanlarda güçlü bir şekilde var olması gerektiğini savunur. Aksi takdirde, toplumsal eşitsizlikler artar ve fırsat adaleti ortadan kalkar.
—
Piyasanın Tekelleşmesi: Özgürlük mü, Tekel mi?
Liberalizmin teorik çerçevesinde, piyasa serbest bırakıldığında en iyi olanın kazanacağı ve tekelleşmenin oluşmayacağı varsayılır. Ancak gerçekler her zaman böyle değildir. Google, Amazon, Facebook gibi teknoloji devleri, neredeyse tüm pazarı ellerinde tutuyor. Küçük girişimcilerin rekabet edebileceği alanlar gitgide daralıyor.
Liberalizm, piyasanın kendi kendini düzenleyeceğini öngörürken; pratikte büyük şirketler, küçükleri yutuyor ve serbest rekabet yerini tekelleşmeye bırakıyor. Devlet müdahalesinin neredeyse hiç olmadığı bir yapıda, büyük sermaye sahipleri, küçük işletmeleri silip süpürüyor.
—
Küreselleşme: Özgürlük mü, Emek Sömürüsü mü?
Serbest ticaret anlaşmaları, gümrük vergilerinin kaldırılması, sınırların ekonomik olarak açılması… Liberalizmin küreselleşmeyle olan aşkı, bazen farklı sonuçlar doğurur. Bir liberal için küreselleşme, malların ve hizmetlerin serbestçe dolaşması demektir. Ancak eleştirmenler, bu serbestliğin küresel ölçekte emek sömürüsüne yol açtığını savunur.
Ucuz iş gücü arayışındaki büyük şirketler, üretimlerini düşük maliyetli ülkelere taşır. Hindistan’da, Bangladeş’te asgari ücretin çok altında çalışan işçiler, Batı’nın lüks markalarını üretir. Bu noktada liberalizmin adalet anlayışı yeniden sorgulanır: “Özgür piyasa gerçekten özgür mü, yoksa sadece güçlülerin özgürlüğünü mü koruyor?”
Modern Dünyada Liberalizm: Ayakta Kaldı mı?
Hızla değişen sokaklarda yürüyorsun, eskiye nazaran daha kalabalık, daha karmaşık bir şehir var önünde. Dijital ekranlar, devasa gökdelenler, sokak aralarında elektrikli scooter’lar… Dünya, liberalizmin vaat ettiği serbest piyasa ekonomisiyle büyüdü, teknolojiyle tanıştı, küreselleşmenin rüzgarını arkasına aldı. Ama her rüzgar sert estiğinde, bir şeyleri yıkar; liberalizmin temelleri de bundan nasibini aldı.
—
21. Yüzyılda Liberalizmin Mücadelesi: Devletin Geri Dönüşü
Her şey 2008 Küresel Ekonomik Krizi ile başladı. Wall Street’in çöküşü, bankaların batışı, milyonlarca insanın işsiz kalışı… Serbest piyasanın kendi kendini düzenleyeceğine olan o büyük inanç, bir gecede yerle bir oldu. Devlet, piyasanın enkazını temizlemek zorunda kaldı. Bankaları kurtarmak için trilyonlarca dolarlık teşvikler verildi, merkez bankaları devreye girdi.
Bu, liberalizmin büyük bir sınavıydı. “Devlet ne kadar küçükse, birey o kadar özgürdür,” diyen teoriler, Wall Street’in çöküşüyle sarsıldı. Devletin geri dönüşü, liberalizmin saflarında bir kırılma yarattı. Liberalizmin başarısızlığı mıydı bu, yoksa serbest piyasanın göz ardı ettiği toplumsal gerçeklerin bedeli mi?
2008’den sonra devlet müdahalesi bir süre daha sürdü. Ancak bu kez daha farklı bir şekil aldı: Pandemi. 2020’de başlayan Covid-19 krizi, devletlerin ekonomiye, sosyal hayata ve bireysel özgürlüklere doğrudan müdahalesini beraberinde getirdi. Karantinalar, seyahat yasakları, işyerlerinin kapatılması… Serbest piyasa bir kez daha durma noktasına geldi. Bu sefer, liberalizmin savunduğu bireysel özgürlükler doğrudan kısıtlandı.
Liberalizmin en büyük vaadi olan bireysel özgürlük, bir virüsle birlikte tarihinin en büyük sınavını verdi. Devlet, bireylerin hareket alanını kısıtladı; özgürlükler geçici olarak askıya alındı. Bu, liberal düşüncenin köklerine doğrudan bir meydan okumaydı.
—
Dijital Ekonomi: Özgürlüğün Yeni Sahası mı, Yeni Bir Tekel mi?
Dijital devrim… 21. yüzyılın en büyük liberal vaadi. Bilgiye herkesin erişebildiği, ticaretin sınır tanımadığı, devletlerin kontrol edemediği bir dijital dünya… Liberalizmin Görünmez El teorisi, bu kez sanal dünyada kendini göstermeye başladı. Amazon, Google, Facebook gibi devler doğdu; sınır tanımadan büyüdüler.
Ancak bu devler, liberalizmin arzuladığı serbest piyasanın bir parçası mı, yoksa yeni birer tekel mi? Google, dijital aramaların %90’ını kontrol ediyor. Facebook, milyarlarca insanın sosyal yaşamını elinde tutuyor. Amazon, global ticaretin merkezine yerleşmiş durumda. Liberalizmin öngördüğü serbest rekabet burada işliyor mu? Yoksa piyasa, dijital devlerin tahakkümüne mi girdi?
Liberalizmin doğasında var olan “en iyi olan kazansın” mottosu, dijital dünyada biraz şekil değiştirdi. Çünkü burada kazanan, en çok veriyi toplayan ve en geniş ağı kuran oldu. Küçük girişimler, bu devlerle yarışmak bir yana, hayatta kalmakta zorlanıyor.
—
Küreselleşmenin Etkileri: Sınırlar Kalktı, Eşitsizlik Arttı
Liberalizmin en büyük zaferlerinden biri olarak kabul edilen Küreselleşme, dünyayı birbirine daha yakın hale getirdi. Ticaret sınırları kalktı, sermaye özgürce dolaşmaya başladı. Gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelerin pazarlarına açıldı.
Ancak bu serbest ticaretin getirdiği refah, eşit dağıtılmadı. Ucuz iş gücü arayışı, fabrikaların Asya’ya kaymasına sebep oldu. Bangladeş’te, Hindistan’da asgari ücretin bile altında çalışan işçiler, Batı’nın lüks markalarını üretti. Küreselleşme, bazı bölgeleri kalkındırırken, bazılarını sömürdü.
Liberalizm, teoride herkesin eşit fırsatlara sahip olduğunu iddia ederken, pratikte sermaye sahibi olanlar her zaman bir adım önde oldu. Küreselleşme ile birlikte bu fark daha da arttı. Sermaye sınırları aşarken, emek aynı hızla aşamadı. İşçi sınıfı, kendi ülkesinde iş bulmakta zorlanırken, zenginler dünya genelinde yatırımlarını büyüttü.
—
Kripto Paralar: Devletin Tahakkümünden Kaçış mı, Yeni Bir Kaos mu?
Son yılların en büyük liberal hamlesi, kripto paralar oldu. Bitcoin, Ethereum, Ripple… Hepsi devlet kontrolünden bağımsız, merkeziyetsiz bir para birimi sunma vaadiyle ortaya çıktı. Devletin elini cebimizden çekmesi gerektiğini savunan liberaller, kripto paraları büyük bir özgürlük hareketi olarak gördü.
Ancak bu özgürlüğün de bir bedeli vardı: Denetimsizlik. Kripto para piyasalarında yaşanan ani çöküşler, milyonlarca insanın birikimlerini yok etti. Düzenleme eksikliği, dolandırıcılık ve manipülasyonun önünü açtı. Serbest piyasa gerçekten bu kadar serbest olmalı mı? sorusu yeniden gündeme geldi.
Devlet müdahalesi olmadığı zaman kaos mu doğuyor, yoksa gerçek anlamda özgürlük mü kazanılıyor? Kripto paralar, liberalizmin vaat ettiği ekonomik özgürlüğü sunarken, düzenlemelerin olmadığı bir piyasanın risklerini de gözler önüne serdi.
—
Liberalizmin Günümüzdeki Durumu: Özgürlükten Uzaklaşan Bir Dünya mı?
21. yüzyılın ikinci çeyreğine adım atarken, liberalizmin karşısında büyük bir sınav var: Devletin geri dönüşü. Pandemi, ekonomik krizler ve dijital tekeller, liberalizmin sınırlarını zorlamaya başladı. Devletin piyasaya müdahalesi, özgürlüklerin kısıtlanması ve dijital devlerin piyasayı domine etmesi, liberalizmin geleceğini sorgulatır hale geldi.
Peki, liberalizm hâlâ özgürlüğün anahtarı mı, yoksa bir nostalji mi? Dijital dünyanın getirdiği yeni meydan okumalar, serbest piyasanın içindeki büyük eşitsizlikler ve devletin artan kontrolü… Liberalizm, tüm bu kaosun içinde nasıl ayakta kalacak?
Sonuç: Özgürlüğün Bedeli
Gözlerini yeniden o şehrin sokaklarında açıyorsun. Sabahın ilk ışıkları, binaların pencerelerinden sızıyor. Sokaklar yine hareketli; kimisi dükkânını açıyor, kimisi kahve almak için sırada. Bir yanda çocuklar okula gidiyor, diğer yanda yaşlı bir amca, eski bir gazetenin sayfalarını çeviriyor. Şehirde her şey kendi yolunda akıyor. Görünmez El, neredeyse görünür hale gelmiş; her şey bir düzen içerisinde, bir kaosun içinde saklı düzen…
Liberalizm, belki de insanlık tarihinin en cesur iddiasıdır: Birey, kendi hayatının efendisidir. Ne devletin demir yumruğu, ne de kolektif aklın dayatması… Bir insan, kendi emeğiyle kazanır, kendi kararlarıyla yükselir ya da düşer. Devlet, sadece bir hakemdir; sahaya inmez, topa vurmaz. Bu yüzden liberalizm, bireyi sahaya sürer; kendi başına mücadele etmesini ister.
—
Özgürlüğün Bedeli: Seçme Hakkı, Yanılma Lüksü
Liberalizm sana bir şey vaat eder: Özgürlük. Ancak bu özgürlüğün bir bedeli vardır. Yanılmak… Devletin seni korumadığı bir ekonomik sistemde, hata yapma lüksün vardır ama aynı zamanda bu hatanın sonuçlarına katlanmak da sana aittir. Bir dükkân mı açmak istedin? Yanlış yatırım mı yaptın? Batarsın. Başarılı mı oldun? Büyürsün.
Sosyal devletlerin sunduğu güvenlik ağı, liberalizmde yok denecek kadar azdır. Devlet, seni korumaz; sadece özgürlüğünü garanti altına alır. Bu, bir bakıma serttir, acımasızdır. Ancak aynı zamanda gerçekçidir. Liberalizmin mottosu nettir: “Özgür olmak istiyorsan, bedelini ödemeye hazır olacaksın.”
—
Devlet mi? Birey mi?
Tarihte devletler büyüdükçe, birey küçülür. Mutlak monarşilerde kralın sözü kanundur; diktatörlüklerde liderin iradesi halkın kaderidir. Liberalizm, bu kısır döngüyü kırmak için ortaya çıktı. Devletin elini cebimizden çekmesini, duvarlarımızın arkasında ne düşündüğümüze karışmamasını, ticaretimize müdahale etmemesini istedi.
Ama modern dünyada işler değişti. Dijital devler, devletlerin bile baş edemediği bir güç haline geldi. Google, Facebook, Amazon… Bu şirketler, liberalizmin savunduğu serbest piyasanın simgesi mi, yoksa yeni çağın Büyük Biraderleri mi? Devletin otoritesinden kaçan birey, şimdi algoritmaların ve dijital platformların ağına mı düştü?
Liberalizm, devletin müdahalesini sınırladı ama sermaye tekelleri doğurdu. Birey, devletin değilse bile, büyük şirketlerin tahakkümü altına girdi. Bu yüzden modern liberal düşünce, bu yeni meydan okumalarla yüzleşmek zorunda.
—
Liberalizmin Geleceği: Ayakta Kalacak mı?
21. yüzyılın başında liberalizm, altın çağını yaşarken; 2008 Krizi, pandemiler, dijital tekeller ve devletin geri dönüşüyle sarsıldı. Artık özgürlüğün anlamı değişiyor. Liberalizmin en büyük iddiası olan “bireysel özgürlük”, modern dünyada farklı tehditlerle karşı karşıya.
Eskiden devletin baskısından kaçmak isteyen birey, şimdi siber gözetimden, algoritmalardan ve dijital kontrol mekanizmalarından kaçmaya çalışıyor. Liberalizm, yalnızca devletle değil; artık teknoloji devleriyle, bilgi tekelleriyle de savaşmak zorunda.
Ancak bir gerçek var ki, liberalizm hâlâ insan doğasına en yakın siyasi sistem olarak karşımızda duruyor. Bireyin kendi kararlarını alması, özgürce ticaret yapabilmesi, düşüncelerini ifade edebilmesi… Bunlar, modern dünyada ne kadar zorlansa da, vazgeçilmez insani haklar olarak kalmaya devam ediyor.
—
Özgürlüğün Bedeli: Bir Seçim Meselesi
Liberalizm sana bir seçim sunar: Kendi hayatının efendisi olma fırsatı… Ancak bu fırsat, hataların da sahibi olmayı gerektirir. Devletin seni korumadığı bir dünyada, ayağını denk almak zorundasın. Yanlış yaptığında, sorumlusu sensin. Doğru yaptığında, meyvesini yiyen de…
Bu yüzden, liberalizm bir özgürlük manifestosudur; ama aynı zamanda bir sorumluluk bildirgesidir. Birey özgürse, devlet küçük kalır. Devlet büyüdükçe, birey o kadar küçülür. Seçim senin: Büyük bir devletin koruması altında mı olmak istersin, yoksa kendi ayaklarının üzerinde mi durmak?
Mehmet Emin Baran 